Η λέξη "πολιτισμός", Μάριος Πλωρίτης

Μάριος Πλωρίτης, άρθρο στην εφημερίδα «Το Βήμα» 
6 Ιανουαρίου 2002

ΜΙΑ και το άρθρο τούτο είναι το πρώτο του καινούργιου χρόνου, καλό θα ήταν να μην ασχοληθούμε με τα (τόσα και τόσα) δυσάρεστα που μας κληροδότησε το μεταστάν 2001, αλλά με κάτι ευχάριστο. Και τι πιο ευάρεστο από τον πολιτισμό;

Οχι, δεν θα «εγκύψω» στην πολυσυζητημένη έννοια του πολιτισμού, ούτε στις μορφές του, ούτε στη διαβόητη «σύγκρουση των πολιτισμών». Αλλά στην ίδια τη λέξη και στη γέννησή της.

Την ευκαιρία μας τη δίνει ένα κομψό, λιγοσέλιδο φυλλάδιο, που στέλνει, αντί ευχετήριας κάρτας, το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τράπεζας. Περιέχει μιαν απ’ τις αμέτρητες επιστολές του Αδαμάντιου Κοραή: συγκεκριμένα, την επιστολή της 1.5.1804 στον φίλο του έμπορο, πρόξενο της Πύλης στην Τεργέστη αλλά και λόγιο, Αλέξανδρο Βασιλείου. Γιατί αυτή η επιλογή των σημερινών εκδοτών; Ο Διευθυντής του Ιδρύματος, Διονύσης Καψάλης, στο διεξοδικό και θερμό Προλόγισμά του, εξηγεί και τους λόγους και το ιστορικό της επιστολής:

Αδαμάντιος Κοραής 1748-1833

ΑΝΗΜΕΡΑ τα Χριστούγεννα του 1802, ο Αδαμάντιος Κοραής «ανέγνωσε» στην παρισινή Societe des Observateurs de L’ Homme (Εταιρεία των Ανθρωποτηρητών, όπως την μεταφράζει ο ίδιος σε προγενέστερο γράμμα, της 13.1.1803 στον ίδιον αποδέκτη) το ονομαστό υπόμνημά του για την τότε κατάσταση στην Ελλάδα. Η υποδοχή από τους εταίρους ­ όπως λέει ο ίδιος ­ ήταν θερμότατη, και ο Αλέξανδρος Βασιλείου βάλθηκε αμέσως να το μεταφράσει στα ελληνικά. Στην πρόοδο της προσπάθειάς του (που δεν ολοκληρώθηκε, τελικά) ζήτησε, με γράμμα του στον Κοραή, οδηγίες για την απόδοση ορισμένων γαλλικών λέξεων και όρων, ανύπαρκτων στα ελληνικά της εποχής.

Στην επιστολή του της 1.5.1804, ο Κοραής, με σοφία και γλωσσική ευαισθησία, δίνει στον φίλο του συμβουλές για την απόδοση των επίμαχων λέξεων ­ για τούτο και η σημερινή έκδοση τιτλοφορείται «Μεταφραστικές υποθήκες Αδαμαντίου Κοραή».

ΜΙΑ απ’ τις πρώτες λέξεις που προβλημάτισε τον Α. Βασιλείου βρισκόταν στον τίτλο του υπομνήματος: «Memoire sur l’ etat actuel de la civilisation dans la Grece»: η λέξη civilisation, φυσικά. Και μη βρίσκοντας και μη μπορώντας να επινοήσει κάποιαν αντίστοιχη στα ελληνικά, καταφεύγει στον Κοραή ­ που του απαντά:

«Του civilisation λέξιν παραστατικήν δεν έχομεν ακόμη· ο Στράβων την ονομάζει σχεδόν πάντοτε Ημέρωσιν, επειδή τούτο αληθώς είναι η civilisation».

(Σημ. δική μου: Η λέξη υπάρχει στα γαλλικά από το 1734 ­ παράγωγο του civiliser ­ εκπολιτίζω λαό ή άτομα κατώτερου πνευματικού κλπ. επιπέδου ­ γι’ αυτό και ο Κοραής θυμίζεται το Ημέρωσις [Εξημέρωσις] του Στράβωνα. Αλλά συνεχίζει:)

«Αλλά τίς θέλει υποφέρει [: ποιος θα ανεχόταν] το ημέρωσις περί ημών; Οχι μόνον για την εθνικήν φιλαυτίαν, αλλά και διότι μητ’ είναι κατά πάντα αληθές».

(Σημ. μου πάλι: Αν και ξενητεμένος όλη του τη ζωή, ο Κοραής ήξερε καλά τι ρόλο παίζει το «ρομέικο φιλότιμο»: Στο άκουσμα της λέξης «ημέρωσις», οι Ελληνες θα νόμιζαν πως οι «Φράγκοι» τους θεωρούν άγριους ιθαγενείς και θ’ άρπαζαν πρόωρα τα καριοφίλια… Εφ’ ω και ο Χίος σοφός προτείνει:)

«Αν ήμην εγώ ο μεταφραστής, ήθελα παρακινδυνεύση να ονομάσω Πολιτισμόν την civilisation. Η λέξις δεν ευρίσκεται παρά μίαν φοράν εις μόνον τον Διογένην Λαέρτιον… Το μεταχειρίζεται εις του Αρκεσιλάου τον βίον, περί του οποίου λέγει: «Το παν δη διέτριβεν εις την Ακαδημίαν, τον πολιτισμόν εκτοπίζων»»… Με την έννοια, όπως εξηγεί, «Περνούσε όλο τον καιρό του στην Ακαδημία, αποφεύγοντας να πολιτεύεται, να «ανακατώνεται» στην πολιτική.

Ο Κοραής, φυσικά, αλλιώς εννοεί τον πολιτισμό: την πολιτική (και πολιτιστική, θα λέγαμε σήμερα) κατάσταση της χώρας. Και καταλήγει:

«Οπως και αν ήναι το πράγμα, δεν με φαίνεται άτοπον να βαπτίσωμεν την civilisation πολιτισμόν».

ΜΕ την οξύνοια και την ευρυμάθειά του, ο Κοραής, σ’ ένα απλό «διδακτικό γράμμα, ανασύρει μια ξεχασμένη λέξη και της δίνει πολύ πλατύτερο και πλουσιότερο νόημα. Σχολιάζοντας το «εύρημα», ο Κ. Θ. Δημαράς (όπως το μνημονεύει ο Δ. Καψάλης) γράφει: «Είναι ωραία η στιγμή όπου ονοματοθετείται στη γλώσσα μας ο πολιτισμός».

Ετσι, πριν δυο αιώνες, ο Διδάσκαλος εκείνος του γένους μάς δώρησε (ανάμεσα σε πάμπολλα άλλα) τον όρο που τόσα περικλείνει, τόσα εκφράζει ­ και τόσο καλοπερνάει στα δικά μας και στα ξένα χέρια…

Οπωσδήποτε, καλύτερη χρονιά για όλους και σε όλα.